บทที่ 3 องค์ประกอบและทักษะพื้นฐานของการรู้เท่าทันสื่อ
นักวิชาการด้านนิเทศศาสตร์ได้อธิบายว่า การรู้เท่าทันสื่อประกอบด้วยทักษะย่อยหลายด้านที่ทำงานต่อเนื่องกัน โดยสามารถสรุปเป็น 5 องค์ประกอบหลัก ที่ผู้รู้เท่าทันสื่อพึงมี ดังนี้huso.buu.ac.thhuso.buu.ac.th:
1. การเปิดรับสื่ออย่างมีสติ – หมายถึงการรู้ตัวและควบคุมการเปิดรับสื่อของเราผ่านประสาทสัมผัสต่าง ๆ เช่น เมื่อเราอ่านข่าวหรือดูวิดีโอ สมองจะเกิดปฏิกิริยาตอบสนองทางความคิดและอารมณ์ตามมา การรู้เท่าทันขั้นแรกสุดคือ ตระหนักรู้อารมณ์ของตนเอง ที่เกิดขึ้นจากการเสพสื่อ และแยกแยะให้ออกระหว่าง “ความคิดที่มีเหตุผล” กับ “อารมณ์ความรู้สึก” ที่สื่อกระตุ้นขึ้น เพราะอารมณ์ที่รุนแรงอาจทำให้เราขาดวิจารณญาณได้ง่าย
2. การวิเคราะห์สื่อ – เมื่อเปิดรับเนื้อหาสารใด ๆ เราควรฝึกวิเคราะห์องค์ประกอบของสื่อนั้นอย่างเป็นระบบ เช่น เนื้อหานั้นเป็นสื่อประเภทใด (ข่าว บทความ ความเห็น โฆษณา ฯลฯ) มี วัตถุประสงค์ หรือเจตนาในการนำเสนออะไร ผู้ผลิตต้องการสื่อสารข้อความแบบไหนกับผู้ชม มีการใช้เทคนิคการนำเสนอหรือลูกเล่นใดในการดึงดูดความสนใจ เป็นต้น การแยกแยะองค์ประกอบเหล่านี้ช่วยให้เข้าใจ “เบื้องหลัง” ของสื่อชิ้นนั้น ๆ ได้ดีขึ้น
3. การทำความเข้าใจและตีความเนื้อหา – หลังจากวิเคราะห์องค์ประกอบพื้นฐานแล้ว ผู้เสพสื่อจำเป็นต้องตีความหมายของเนื้อหาที่ได้รับอย่างรอบด้าน โดยคำนึงว่าผู้รับสารแต่ละคนอาจตีความได้ไม่เหมือนกัน ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับ ประสบการณ์ชีวิต ความรู้พื้นฐาน และ ภูมิหลังทางวัฒนธรรม ของแต่ละบุคคล เราจึงควรถามตนเองเสมอว่า “เราเข้าใจเนื้อหานี้อย่างไร?” และ “คนอื่นที่ต่างพื้นเพจะเข้าใจตรงกันหรือไม่?” เพื่อเปิดมุมมองให้กว้างขึ้น และระวังไม่ด่วนสรุปความหมายของสื่อไปตามอคติหรือความเข้าใจเดิมของเราเพียงด้านเดียว
4. การประเมินคุณค่าและความน่าเชื่อถือ – เมื่อผ่านขั้นตอนการทำความเข้าใจเนื้อหาแล้ว สิ่งสำคัญถัดมาคือ การประเมินวิจารณ์ เนื้อหาสื่อนั้นอย่างมีหลักเกณฑ์ ไม่ว่าจะเป็นการประเมิน ความถูกต้องแม่นยำของข้อมูล คุณภาพของการนำเสนอ ความสมเหตุสมผล ตลอดจน คุณค่าที่สื่อนั้นมอบให้แก่ผู้ชม ยกตัวอย่างเช่น หลังดูข่าวหนึ่งจบ เราควรถามตนเองว่า “ข้อมูลที่ได้รับเชื่อถือได้มากน้อยเพียงใด มีหลักฐานสนับสนุนหรือไม่ แหล่งข่าวคือใคร”, “เนื้อหาข่าวมีความเป็นกลางหรือมีอคติแอบแฝง?”, “เรื่องนี้ให้อะไรกับเราบ้าง?” เป็นต้น การฝึกประเมินค่าเช่นนี้จะช่วยให้เรา คัดกรองสิ่งที่มีคุณภาพ และไม่รับเอาสารที่ไม่มีประโยชน์หรืออาจเป็นโทษมาใช้ง่าย ๆ
5. การใช้สื่ออย่างสร้างสรรค์และรับผิดชอบ – องค์ประกอบสุดท้ายของการรู้เท่าทันสื่อคือ การนำความรู้และข้อมูลที่ได้รับจากสื่อไปใช้ประโยชน์ในทางสร้างสรรค์ พร้อมทั้งรู้จักจำกัดขอบเขตการใช้สื่อของตนอย่างเหมาะสม ผู้ที่มีทักษะด้านนี้จะ เลือกเสพสื่อเป็น (รู้จักเลือกแหล่งข้อมูลที่น่าเชื่อถือและเนื้อหาที่เป็นประโยชน์ต่อตนเอง) สามารถ สื่อสารโต้ตอบ กับสื่อได้ เช่น แสดงความคิดเห็นหรือแชร์ข้อมูลต่ออย่างมีสติ และสามารถสร้างสรรค์เนื้อหาเผยแพร่เองได้โดยคำนึงถึงความรับผิดชอบต่อสังคมและเคารพกฎหมายที่เกี่ยวข้อง (เช่น เคารพลิขสิทธิ์ ข้อมูลส่วนบุคคล และไม่ละเมิดสิทธิผู้อื่น)
องค์ประกอบทั้ง 5 ข้อนี้เป็นพื้นฐานสำคัญของการรู้เท่าทันสื่อโดยรวม ซึ่งจะเห็นว่าครอบคลุมตั้งแต่ระดับ ปัจเจกบุคคล (การควบคุมตนเองเมื่อรับสื่อและคิดอย่างมีวิจารณญาณ) ไปจนถึงระดับ สังคม (การมีส่วนร่วมกับสื่ออย่างสร้างสรรค์และรับผิดชอบ) หากเราพัฒนาทักษะเหล่านี้อย่างต่อเนื่อง ก็จะสามารถรับมือกับสื่อทุกรูปแบบในชีวิตประจำวันได้ดียิ่งขึ้น และอาจก้าวไปสู่การเป็น ผู้ผลิตสื่อที่ดี สร้างสรรค์เนื้อหาที่มีประโยชน์ต่อสังคมได้อีกด้วยthaihealth.or.th
การวิเคราะห์และประเมินความน่าเชื่อถือของข้อมูลจากแหล่งต่าง ๆ
ความท้าทายสำคัญในยุคข้อมูลข่าวสาร คือการประเมินว่า ข้อมูลใดน่าเชื่อถือจริง เนื่องจากปัจจุบัน ใครก็เผยแพร่ข้อมูลได้ บนอินเทอร์เน็ต ไม่ว่าจะเป็นสำนักข่าวที่มีมาตรฐานหรือบุคคลทั่วไปในโซเชียลมีเดีย ดังนั้นผู้เสพสื่อต้องมี เกณฑ์ในการวิเคราะห์และตรวจสอบความน่าเชื่อถือ ของข้อมูลจากแหล่งต่าง ๆ ก่อนจะเชื่อหรือแชร์ต่อ หลักสำคัญในการประเมินแหล่งข้อมูล มีดังต่อไปนี้:
- พิจารณาแหล่งที่มา – ขั้นแรกให้ตรวจสอบว่าแหล่งข้อมูลคืออะไร เป็นสำนักข่าวกระแสหลัก เว็บไซต์หน่วยงานราชการ/องค์กรที่น่าเชื่อถือ หรือเป็นเพียงบล็อกส่วนบุคคล/เพจนิรนามบนโซเชียลมีเดีย? แหล่งที่มาที่มีความน่าเชื่อถือมักจะมีตัวตนชัดเจน มีข้อมูล “เกี่ยวกับเรา” (About Us) ที่ระบุภารกิจหรือประวัติความเป็นมา ลองคลิกเข้าไปสำรวจเว็บไซต์หรือเพจนั้นเพิ่มเติม เพื่อดูความน่าเชื่อถือ เช่น ชื่อโดเมนแปลกปลอมหรือเลียนแบบสำนักข่าวดังหรือไม่ (เช่นใช้ชื่อคล้าย ๆ กันแต่สะกดต่างออกไป) ถ้าพบว่าแหล่งข่าวไม่มีความโปร่งใสในการให้ข้อมูลพื้นฐาน ก็ควรระมัดระวังในการเชื่อถือ
- ตรวจสอบผู้เขียนหรือผู้เผยแพร่ – ดูว่า ใครเป็นคนเขียน บทความหรือโพสต์นั้น มีชื่อระบุชัดเจนหรือใช้นามแฝง? หากมีชื่อ ลองค้นประวัติผู้เขียนดูว่าเป็นผู้เชี่ยวชาญหรือนักข่าวมืออาชีพหรือไม่ มีผลงานเขียนอื่นที่น่าเชื่อถือหรือไม่ การ ตรวจสอบตัวตนผู้เขียน จะช่วยกรองข้อมูลที่เขียนโดยบุคคลนิรนามที่ไม่มีความน่าเชื่อถือออกไปได้ระดับหนึ่ง (กรณีข่าวลือบนโซเชียลจำนวนมากมักไม่มีที่มาชัดเจนว่าใครเขียน)
- อ่านเนื้อหาให้ครบถ้วน (อย่าด่วนสรุปจากพาดหัว) – หลายครั้งพาดหัวข่าวมักถูกเขียนให้ดึงดูดและกระตุ้นความสนใจ แต่เนื้อหาจริงอาจไม่ตรงกับที่พาดหัวสื่อทั้งหมด ผู้รู้เท่าทันสื่อต้องไม่หยุดแค่การอ่านพาดหัวแล้วแชร์ต่อทันที ควรอ่านรายละเอียดข่าว/บทความให้ครบถ้วนเสียก่อน และตั้งข้อสงสัยเมื่อพบ พาดหัวที่เว่อร์เกินจริง หรือใช้ภาษาปลุกเร้าอารมณ์ (เช่น มีเครื่องหมายอัศเจรีย์เยอะ ๆ หรือคำพูดที่ดูหวือหวา) เพราะนั่นอาจเป็นสัญญาณของสื่อที่ไม่น่าเชื่อถือ
- ตรวจสอบวันที่และความใหม่ของข้อมูล – ข้อมูลข่าวสารที่เชื่อถือได้ควรเป็นข้อมูลที่ เป็นปัจจุบัน (หรืออย่างน้อยก็ต้องระบุวันที่เผยแพร่ที่ชัดเจน) ให้สังเกตวันที่ของข่าวหรือบทความนั้นว่าถูกเผยแพร่เมื่อใด เพราะข่าวเก่าที่ถูกนำมาแชร์ใหม่อาจไม่เกี่ยวข้องกับสถานการณ์ปัจจุบันแล้ว หากไม่มีวันที่หรือไม่ระบุเวลาเลย ก็ควรเพิ่มความระแวดระวัง นอกจากนี้ การขาดบริบทด้านเวลา (เช่น ภาพเหตุการณ์เก่าที่ถูกนำมาปล่อยว่าเป็นเหตุการณ์ล่าสุด) เป็นเทคนิคหนึ่งที่มักใช้ในการสร้างข่าวปลอมเพื่อให้คนเข้าใจผิด
- พิจารณาคุณภาพและหลักฐานสนับสนุน – ประเมินที่ตัวเนื้อหาว่ามี หลักฐานอ้างอิง หรือข้อมูลสนับสนุนข้อเท็จจริงเพียงพอหรือไม่ แหล่งข่าวที่ดีมักจะระบุที่มาของข้อมูล เช่น ชื่อบุคคลที่ให้สัมภาษณ์ สถิติจากรายงานวิจัย หรือเอกสารอ้างอิงอื่น ๆ เพื่อให้ผู้อ่านตรวจสอบต่อได้ ในทางตรงกันข้าม ข่าวที่ไม่น่าเชื่อถือมักเต็มไปด้วยคำกล่าวอ้างลอย ๆ ไม่มีแหล่งข้อมูลรองรับ หรือใช้ถ้อยคำกว้าง ๆ เช่น “มีรายงานว่า…”, “มีผู้เชี่ยวชาญกล่าวว่า…” แต่ไม่ระบุว่าใครหรือที่ไหนอย่างชัดเจน นอกจากนี้ควรดู ความสมเหตุสมผล ของเนื้อหาด้วยว่าฟังขึ้นหรือไม่ หากเนื้อหาดูเกินจริง ไม่น่าเป็นไปได้ตามหลักเหตุผล ก็ควรสงสัยไว้ก่อน
- สังเกตรูปแบบการนำเสนอ – เทคนิคการตรวจจับอีกอย่างคือ ดูความเป็นมืออาชีพของรูปแบบสื่อ เช่น การสะกดคำหรือไวยากรณ์ในบทความว่าถูกต้องหรือไม่ เว็บไซต์ดูน่าเชื่อถือแค่ไหน หากบทความเต็มไปด้วยคำผิด รูปแบบการจัดวางดูไม่เป็นทางการ ก็อาจบ่งชี้ว่าแหล่งนั้นขาดการกลั่นกรองคุณภาพ (ซึ่งสำนักข่าวมืออาชีพจริงจะไม่ปล่อยบทความที่คุณภาพต่ำเช่นนั้น) อย่างไรก็ตาม ข้อนี้เป็นเพียงสัญญาณหนึ่งเท่านั้น ไม่ใช่ตัวตัดสินทั้งหมด แต่เมื่อใช้ร่วมกับเกณฑ์อื่น ๆ จะช่วยให้เห็นภาพรวมของความน่าเชื่อถือได้ดีขึ้น
- ตรวจสอบ “โทน” และเจตนาของเนื้อหา – พิจารณาว่าสื่อนั้นนำเสนอด้วยน้ำเสียงแบบใด เป็นการรายงานข้อเท็จจริงเชิงกลาง ๆ หรือเป็นการชักจูง/ชี้นำ? มีอคติทางการเมืองหรือทัศนคติบางอย่างแฝงอยู่หรือไม่? ตัวอย่างเช่น เนื้อหาที่ใช้ถ้อยคำประชดประชัน เสียดสี อาจเป็น “ข่าวล้อเลียน” (satire) ที่ทำขึ้นเพื่อความบันเทิงมากกว่าจะเป็นข่าวจริงจัง ฉะนั้นเราต้องแยกแยะให้ออกระหว่างข่าวจริงกับเนื้อหาเสียดสีตลกขบขัน (ซึ่งมักจะบิดข้อเท็จจริงเพื่อสร้างอารมณ์ขัน) เพื่อจะได้ไม่เผลอเอาข่าวตลกไปคิดว่าเป็นข่าวจริง
- เปรียบเทียบกับแหล่งอื่น & ตรวจสอบความครอบคลุม – อย่าพึ่งเชื่อข่าวสารใดเพียงแหล่งเดียว ควรลองค้นหาดูว่า แหล่งข่าวอื่น ๆ รายงานเรื่องเดียวกันนี้อย่างไรบ้าง โดยเฉพาะสำนักข่าวที่น่าเชื่อถือหรือหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง หากเรื่องใดมีเพียงที่เดียวที่นำเสนอและที่อื่นไม่ปรากฏเลย อาจเป็นสัญญาณของข่าวที่ไม่น่าเชื่อถือ (หรืออย่างน้อยควรรอการยืนยันเพิ่มเติม) ในทางกลับกัน หากเป็นข่าวจริงสำคัญ มักจะมีรายงานจากหลายแหล่งที่เชื่อถือได้ สิ่งนี้สอดคล้องกับหลัก “อย่าใส่ไข่ไว้ในตะกร้าใบเดียว” ในการรับข่าวสาร
- ระวังอคติส่วนตัว (Confirmation Bias) – สุดท้ายที่สำคัญไม่แพ้กันคือ การตระหนักถึง “อคติ” หรือความลำเอียงในใจเราเองที่มีต่อเรื่องนั้น ๆ มนุษย์เรามักมีแนวโน้มจะเชื่อหรือชอบข้อมูลที่ “ตรงกับความเชื่อเดิม” ของเรา และมองข้ามข้อมูลที่ขัดแย้งกับความเชื่อนั้น นี่เป็นกับดักทางความคิดอย่างหนึ่งที่ทำให้เราตกเป็นเหยื่อข่าวปลอมได้ง่าย เพื่อหลีกเลี่ยงปัญหานี้ เราต้องฝึกคิดตรึกตรองอย่างเป็นกลางที่สุด พยายามเปิดใจรับฟังมุมมองที่แตกต่าง และตรวจสอบให้แน่ใจว่าการตัดสินใจเชื่อข้อมูลใด ๆ ของเราไม่ได้เกิดจากอคติส่วนตัวของเราเป็นหลัก
สรุป: เมื่อใดก็ตามที่เราเผชิญกับข้อมูลข่าวสารจากแหล่งใด ๆ ก็ตาม ไม่ว่าจะเป็นข่าวในโทรทัศน์ โพสต์บนเฟซบุ๊ก หรือข้อความที่ได้รับผ่านไลน์ การหยุดพิจารณา ที่มา เนื้อหา และบริบทโดยรอบของข้อมูลนั้นอย่างมีวิจารณญาณ จะช่วยคัดกรองสิ่งที่มีคุณภาพและน่าเชื่อถือได้มากขึ้น ยิ่งในปัจจุบันที่ข่าวลวงและข้อมูลบิดเบือนมีอยู่ดาษดื่น การมีทักษะวิเคราะห์ประเมินความน่าเชื่อถือเช่นนี้ถือเป็นเกราะป้องกันภัยให้กับตัวเราเองและสังคมโดยรวม